امام رضا علیه السلام در موارد متعددی مضمون آیات مربوط به خداشناسی را تبیین و تفسیر عقلی فرموده اند.
عبد الله بن قیس می گوید شنیدم که امام رضا(ع) این آیه را تلاوت فرمود: بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ[1]»(مائده:64)،عرض کردم مانند این دستها و اشاره به دستان خودم کردم،حضرت فرمود: لَا لَوْ کَانَ هَکَذَا لَکَانَ مَخْلُوق[2]»(مجلسی:1404: 4/4).در این روایت امام هشتم با بیان این عبارت در حقیقت استدلالی عقلانی برای تبیین مضمون آیه کریمه اقامه فرموده است.استدلال امام در این مورد به اصطلاح دانش منطق قیاس استثنایی»(رفع تالی) است : اگر خدا جسم بود مخلوق بود، خدا مخلوق نیست؛ پس خدا جسم نیست. این قیاس استثنایی قابل تاویل به قیاس اقترانی نیز می باشد: خدا مخلوق نیست ،هر جسمی مخلوق است و بنابراین خدا جسم نیست و از داشتن اعضایی چون دست و پا مبرا و منزه است.
در روایت دیگری راوی می گوید از امام – علیه آلاف التحیه و الثناء-در مورد آیه شریفه: نَسُوا اللَّهَ فَنَسِیَهُمْ[3]»(توبه:67) سوال کردم،حضرت فرمود: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَا یَنْسَى وَ لَا یَسْهُو وَ إِنَّمَا یَنْسَى وَ یَسْهُو الْمَخْلُوقُ الْمُحْدَثُ أَ لَا تَسْمَعُهُ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا . وَ قَالَ تَعَالَى فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا أَیْ نَتْرُکُهُمْ کَمَا تَرَکُوا الِاسْتِعْدَادَ لِلِقَاءِ یَوْمِهِمْ هَذَا[4]»(همان: 4/64).در این روایت شریف نیز امام با استفاده از استدلالی عقلانی آیه را برای مخاطب بدین گونه تفسیر فرموده اند که سهو و نسیان از ویژگی های مخلوقات است و چون خدای متعال خالق است سهو ونسیان در او راه ندارد.در ادامه نیز امام با اشاره به آیه: فَالْیَوْمَ نَنْساهُمْ کَما نَسُوا لِقاءَ یَوْمِهِمْ هذا»(اعراف:51)،منظور از نسیان را رها کردن افراد غافل از خدا تفسیر می فرماید.
امام علی بن موسی الرضا در مورد آیه:کَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ[5]»(مطففین:15) فرمود: إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى لَا یُوصَفُ بِمَکَانٍ یَحُلُّ فِیهِ فَیُحْجَبَ عَنْهُ فِیهِ عِبَادُهُ وَ لَکِنَّهُ یَعْنِی أَنَّهُمْ عَنْ ثَوَابِ رَبِّهِمْ مَحْجُوبُونَ[6]» حضرت در مورد آیه: وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا[7]»(فجر:22)نیز فرمود: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُوصَفُ بِالْمَجِیءِ وَ الذَّهَابِ تَعَالَى عَنِ الِانْتِقَالِ إِنَّمَا یَعْنِی بِذَلِکَ وَ جَاءَ أَمْرُ رَبِّکَ وَ الْمَلَکُ صَفّاً صَفّا[8]»(مجلسی:1404: 3/3).در این دو مورد نیز امام خدای متعال را از مکان داشتن آمدن ،رفتن و انتقال که از خصوصیات موجودات ممکن و مادی هستند منزه و مبرا می داند باز هم با همین استدلال عقلانی که چون خدا ،خداست و خالق حقیقی همه موجودات از هر گونه محدودیت و صفتی که حاکی از ضعف و نقص و نیاز باشد به دور است.آن امام همام در ذیل کریمه: وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا[9]»(هود:7) همین استدلال را مطرح می فرمایند:و لم یخلق الله العرش لحاجة به إلیه لأنه غنی عن العرش و عن جمیع ما خلق لا یوصف بال على العرش لأنه لیس بجسم تعالى عن صفة خلقه علوا کبیرا[10]»(صدوق:1378ق: 1/134).
[2] - نه اگر این چنین بود مخلوق بود.
[3] - خدا را از یاد بردند خدا نیز آنان را فراموش کرد.
[4] - به راستی خدای تبارک وتعالی فراموش نکرده و دچار غفلت نمی شود و فقط مخلوق حادث است که دچار فراموشی و غفلت می شود آیا نشنیدی که خدای عز وجل می گوید: »و پروردگارت فراموشکار نیست». و نیز:» امروز آنان را فراموش می کنیم همانطور که دیدار امروزشان را فراموش کردند» یعنی آنان را رها می کنیم همانگونه که آمادگی برای دیدار امروزشان را وانهادند.
[5] -هرگز آنان در آن روز از پروردگارشان محجوب هستند.
[6] - خدای متعال با مکانی که در آن جای گیرد توصیف نمی شود تا در آن از بندگانش محجوب شود بلکه یعنی آنها از پاداش پروردگارشان محجوب می شوند.
[7] -و پروردگارت و فرشته صف به صف می آیند.
[8] -خدای عز و جل با رفتن و آمدن توصیف نمی شود او برتر از انتقال است منظور از این آیه این است که امر پروردگارت و فرشته صف به صف آمدند.
[9] -و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و عرش او بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدامین تان از نظر عمل بهتر هستید.
[10] -و خدا عرش را از سر نیاز به آن نیافرید زیرا او از عرش و همه مخلوقاتش بی نیاز است ،با قرار گرفتن بر عرش توصیف نمی شود زیرا جسم نیست ،شان او از صفت مخلوقاتش بسیار برتر است.
درباره این سایت